Encyklopedia Tradycji
Advertisement

Konstytucja 3 maja 1791 r., jest dziełem stronnictwa postępowego w Sejmie Wielkim (1788—1792), z Ignacym i Stanisławem Potockim, St. Małachowskim i księdzem H. Kołłątajem na czele, które postanowiło skorzystać z ówczesnego rozłamu pomiędzy zaborcami i, opierając się na Prusach (Polsko-pruskie przymierze), przeprowadzić niezbędne reformy. Patriotom udało się ostatecznie skłonić na swą stronę króla i jego stronnictwo, chwiejne i ostrożne. Sejm, związawszy się pod laską konfederacji, ze Stanisławem Małachowskim, jako marszałkiem od Korony, i Kazimierzem Sapiehą od Litwy, zniósł Radę Nieustającą, zrzucił gwarancje i postanowił wystawić 100000 armii.

Po upływie 2 lat i wygaśnięciu prawomocności sejmu, zwrócono się do sejmików o wybór nowych posłów, którzy wraz z dawnymi utworzyli sejm o podwójnej liczbie deputowanych, jakby konstytuantę. Sprawa reformy postępowała powoli, wskutek utrudnień ze strony konserwatywno-rusofilskiej prawicy, kierowanej przez posła carycy - Bułhakowa. A tymczasem Rosja zaczęła odnosić zwycięstwa nad Turkami i przymierze polsko-pruskie traciło grunt.

Toteż przywódcy stronnictwa patriotycznego postanowili przeprowadzić reformy pośpiesznie, drogą zamachu stanu. Projektowana konstytucja została opracowana na zebraniach poufnych w pałacu marszałka Małachowskiego, dziś hr. Raczyńskich w Warszawie, na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ul. Traugutta.

Redaktorami jej byli: Hugo Kołłątaj, Potoccy, oraz ksiądz Piattoli, światły sekretarz królewski, który też króla wciągnął do sekretu. Całą konstytucję przyjęto potem en bloc przez aklamację na powielkanocnym posiedzeniu sejmu (3 maja), wykorzystując nieobecność konserwatywno-rusofilskiej, głównie kresowej opozycji. Pogwałcono jednak regulamin, który wymagał, ażeby pierwsze sesje poświęcone były sprawom bieżącym, a nie postanowieniom prawodawczym.

Zamach stanu stronnictwa patriotycznego w łonie sejmu poparty został przez manifestację mieszczańską w izbie sejmowej i na ulicach miasta, która to manifestacja, sparaliżowała wszelki opór przeciwników reformy; obawiali się oni rewolucji na wzór francuskiej. W sejmie zaprotestował głównie Suchorzewski, poseł kaliski, warchoł, przywiązany do staroszlacheckich przesądów, ślepe narzędzie w rękach przyszłych targowiczan.

Po trzykrotnym przyjęciu konstytucji przez izbę i złożeniu przysięgi na konstytucję przez króla (moment ten uwiecznił Norblin na obrazie, będącym w posiadaniu ordynata hr. E. Krasińskiego), tłum senatorów i posłów ruszył z zamku, gdzie znajdowała się izba sejmowa, do sąsiedniej katedry. Moment ten przedstawił nam z wyobraźni Matejko.

Konstytucja składa się ze Wstępu, 11 Rozdziałów (I. Religia panująca, II. Szlachta ziemianie, III. Miasta i mieszczanie, IV. Chłopi włościanie, V. Rząd czyli oznaczenie władz politycznych, VI. Sejm czyli władza prawodawcza, VII. Król, władza wykonawcza, VIII. Władza sądownicza, IX. Regencja, X. Edukacja dzieci królewskich, XI. Siła zbrojna) i „Deklaracji Stanów Zgromadzonych”.

Treść konstytucji. Dawniej każdy projekt prawa wymagał przyjęcia przez obie izby i króla (sankcja monarsza). Obecnie podzielono sprawy sejmowe na dwie grupy: prawa ogólne i uchwały sejmowe. Do praw ogólnych należały prawa konstytucyjne (ustrój państwa), cywilne i karne, oraz ustawy wprowadzające nowe wieczyste podatki. Prawa te uchwalała izba poselska większością głosów. Senat posiadał jedynie prawo veta względnego, do czasu następnej potwierdzającej uchwały izby.[]

Do uchwał sejmowych należały sprawy wojny i pokoju, traktatów, budżetu, pożyczek, nobilitacji itd. W sprawach tych decydowały obie izby razem większością głosów. Ponieważ izba poselska liczyła 177 członków, a senat 156, przewagę więc miała izba poselska. Królowi odjęła konstytucja prawo sankcji (zatwierdzenia) monarszej i włączyła go do senatu, przyznając mu jedynie, jako przewodniczącemu, prawo przeważania szali przy równym podziale głosów.

Sejm miał być zawsze gotowy, czyli w ciągu dwóch lat mógł być zawsze w miarę potrzeby zwołany. Poseł był odtąd reprezentantem całego narodu, a nie swojej tylko ziemi (z czego właśnie wypływała zasada liberum veto). W ten sposób z kongresu pełnomocników poszczególnych ziem sejm przekształcił się we właściwą reprezentację narodu.

Zniesiono liberum veto i konfederację. Rewizja konstytucji przeprowadzana być miała w odstępach 25-letnich. Zniesiona została wolna elekcja. Tron miał być elekcyjny przez familie, dziedziczny zaś w wybranej rodzinie w linii męskiej. Wybrano przy tym na króla Fryderyka Augusta, elektora saskiego, wnuka Augusta III. Następnie tron miał przejść na jego jedynaczkę, której syn miał zapoczątkować nową dynastię w Polsce.

Konstytucja, ograniczywszy udział króla w sprawowaniu władzy prawodawczej, dawała mu pełnię władzy wykonawczej, prawo łaski i nominacji; w jego też imieniu działały sądy i magistratury. Rząd sprawowała „straż praw”, składająca się z króla, prymasa, oraz pięciu ministrów. Z głosem doradczym zasiadali w niej marszałek sejmowy i pełnoletni następca tronu. Ministrów mianował król na dwa lata. Straż jednak była władzą podporządkowaną królowi. Jej uchwały nie wiązały go. Ostatecznie, tylko jego wola rozstrzygała. Jednakże każda rezolucja, czyli postanowienie, musiała być kontrasygnowana przez jednego z ministrów, odpowiedzialnego przed sejmem.

Konstytucja 3 maja została uzupełniona przez prawa szczegółowe dla mieszczan (z dnia 21 kwietnia i 30 czerwca 1791 r.), którym nadawały wolność; rozciągnięto na nich prawo nemine captivabimus nisi jure victum. Mieszczanie mieli dostęp do rang oficerskich, urzędów i godności duchownych, mogli nabywać dobra ziemskie. Plenipotenci mieszczańscy, wybierani podczas wyborów do sejmu, mieli prawo zasiadać w asesorii oraz w komisjach skarbu i policji z głosem doradczym, a w sprawach miast i handlu — z głosem czynnym. Wreszcie plenipotenci owi mogli komunikować sejmowi o potrzebach miast.

Jurydyki szlacheckie i duchowne w miastach, wyłączone dotąd z pod praw miejskich, zostały zniesione. Odtąd szlachta, mająca posesje w miastach, prowadząca handel lub rękodzieła, podlegała prawom miejskim, przy czym „zdjęto ohydę” z zajęć mieszczańskich, czyli postanowiono, że zajęcia te, lub przyjęcie obywatelstwa miejskiego, nie mogą uwłaczać szlachcie.

Wreszcie przeprowadzono masowe nobilitacje: tylko w ostatnich dwóch miesiącach 1790 r. nadano przeszło 400 nobilitacyj: bankierom, kupcom, lekarzom i prawnikom. Jednocześnie przyjęto zasadę, że tylko szlachcic „osiadły”, czyli posesjonat lub dzierżawca, ma prawo uczestniczenia w obradach sejmowych. Równało się to przesunięciu cenzusu wyborczego z prerogatyw rodowych na prerogatywy majątkowe: zasada burżuazyjna (mieszczańska) rugowała zasadę szlachecką.

Najmniej zyskali włościanie, bo tylko zatwierdzenie i opiekę prawa dla wszelkich umów między dziedzicami a chłopami. Dziedzice nie mogli ich zmieniać, ani przyrzeczonych swobód cofać. Jedynie imigrantom, uciekinierom z Rosji i Prus, konstytucja zapewniała wolność osobistą. Był to punkt, którego najbardziej nie mogli strawić pańszczyźniani sąsiedzi.

Konstytucja 3 maja została obalona przez najazd rosyjski 1792 r. Polacy, w myśl przymierza, zwrócili się o pomoc do Berlina, ale spotkali się z zawodem. (Encyklopedia Powszechna Ultima Thule)

Prawdopodobnie cały tekst Encyklopedii Tradycji w pochodzi z jakiegoś starego czasopisma, przedwojennej książki lub którejś ze starych polskich encyklopedii, słownika wydanego przed II wojną światową (na końcu tekstu powinien się znajdować się odsyłacz do odpowiedniej książki lub czasopisma). Tekst nie był poprawiany pod względem merytorycznym i dlatego nie jest aktualny.

Możesz go uaktualnić, oddzielając swój komentarz lub obszerniejsze hasło linią ciągłą (-----), ale hasła oryginalnego NIE ZMIENIAJ - pamiętaj, że ET to przede wszystkim miejsce przechowywania starych, nieaktualnych haseł encyklopedycznych.

PAMIĘTAJ: Ten tekst to ciekawostka i nie nadaje się na ściągawkę do szkoły i nie powinien też być traktowany jako jedyne źródło wiedzy na ten temat!
Advertisement