Juliusz Cezar
Cezar (Caius Julius Caesar), pochodził ze starożytnego rodu patrycjuszowskiego, wyprowadzającego się z Alba Longi od Askaniusza, syna Eneasza. Szereg przedstawicieli tego rodu dzierżył stanowiska konsulów, pretorów i wojennych trybunów. Caius urodził się 13 lipca w 100 r p.n.e. (według Mommsena w 102) i był o 6 lat młodszy od Cycerona i Pompejusza.
Ojciec jego był pretorem; umarł, gdy Caius miał 16 lat. Dzieciństwo Cezara upłynęło w czasach bratobójczej walki Sulli z Mariuszem. Wybitni członkowie rodu Juliuszów stali po stronie optymatów Sully i wyginęli od miecza stronników Mariusza. Cezar stał na uboczu od walk. Olbrzymie były zdolności Cezara, trzeźwy pogląd na ludzi i okoliczności. Z otwartym, przyjemnym charakterem, siłą woli i przedsiębiorczością, łączył ostrożność i wielkie panowanie nad sobą, co pozwalało mu przeczekać chwile niebezpieczne i działać z wielką energią, gdy nadszedł czas odpowiedni.
W 75 roku wyjechał na wyspę Rodos, gdzie kształcił się w krasomówstwie u retora Molona. Po drodze dostał się w ręce korsarzy i zadziwił Rzym dumą, z jaką z nimi rozmawiał, oraz pojmaniem i straceniem ich zaraz po swoim uwolnieniu. Wróciwszy do Rzymu, kaptował sobie lud rozdawnictwem pieniędzy i chleba, nie bacząc na zadłużenie się z tego powodu.
Gdy Pompejusz wrócił z Hiszpan j i syty sławy i razem z Krassusem objął konsulat, Cezar ofiarował mu swą współpracę, odciągając go od optymatów. W 68 został kwestorem; stracił wtedy żonę Kornelię i ożenił się po raz wtóry z Pompeją, kuzynką Pompejusza a wnuczką Sulli. Zabiegał, ażeby Pompejuszowi poruczono prowadzenie wojny z korsarzami i z Mitrydatesem, wykorzystał przy tym jego siedmioletnią nieobecność dla zdobycia sobie popularności. Był kolejno kurulnym edylem (65), pontifexem maximusem i wreszcie pretorem (62 r.). Gdy Pompejusz wrócił ze Wschodu, Cezar został propretorem Hiszpanii (61), pokonał Luzytanów, polepszył prawodawstwo, przy czym sam bardzo się wzbogacił.
Po powrocie został konsulem (59), pogodził Pompejusza z Krassusem i zawarł z nimi pierwszy triumwirat, będący "związkiem rozumu ze sławą i bogactwem" (60). Na stanowisku konsula przeprowadził ustawę o bezpłatnym dostarczaniu żywności proletariatowi stołecznemu oraz dwa prawa agrarne dla weteranów i biednych obywateli. Pompejusz ożenił się z córką Cezara, Julią, Cezar zaś po raz trzeci z Kalpurnią. Obaj wodzowie uzyskali prokonsulat na lat 5: Cezar objął obie Galie z Ilirją, Pompejusz zaś Hiszpanię. Uplanował wtedy podbój całej Galii od Atlantyku do Renu (58 r.). Działał tutaj bez upoważnienia, czerpiąc rekruta i środki materialne ze swych prowincji.
Sami Galowie wciągnęli Cezara w swe sprawy, wzywając go przeciwko Helwetom, potem przeciwko Germanom. Cezar odrzucił jednych i drugich, ale sam rozmieścił wśród Galów swe legiony. Galowie chwycili za oręż, ale działając nie dość solidarnie, zostali pokonani. Dla zabezpieczenia podbitej Galii Cezar podejmował dwukrotnie wyprawy do Germanii i Brytanii (55 i 54 p.n.e). Po przedłużeniu mu prokonsulatu na dalsze pięciolecie zajęty był urządzeniem zdobytych ziem.
Ale wkrótce wybuchło powstanie Galów, których zjednoczył ofiarny i nieugięty Wercyngetoryks, młodzieńczy król Arwernów.
Starał się Rżymian wygłodzić, paląc własny kraj i unikając starć.
Położenie Cezara było ciężkie.
Ale wreszcie Wercyngetoryks zdecydował się na bitwę i przegrał ją.
Zamknięty w twierdzy Alezji, doczekał się odsieczy, ale masy Galów rozbiły się w pięciodniowym boju o system obronny Cezara, złożony z wilczych dołów, wałów i wież.
Wercyngetoryks poddał się w 52 r. Galia stała się prowincją rzymską.
Wojsko swoje Cezar doprowadził do 13 legionów (70 000 ludzi), wytrawnych i ślepo mu oddanych.
Triumwirowie na zjeździe w Luce przedłużyli umowę na dalsze 5 lat, przy czym Krassusowi dano Syrię, gdzie zginął w walce z Partami.
Pompejusz nie opuszczał Italii, zarządzając Hiszpanią przy pomocy legatów.
W tym czasie umarła żona Pompejusza, córka Cezara, zginął Krassus, główny pośrednik między Cezarem a Pompejuszem, węzły między nimi się rozluźniły.
Gdy senat odrzucił ubieganie się Cezara o konsulat na rok 49, bez złożenia komendy i opuszczenia Galji, ten 10 stycznia 49 r. przeszedł Rubikon ("kości zostały rzucone" - "alea iacta est") i ruszył na Rzym.
Pompejusz nie zdążył zebrać wojska i przeniósł się na Bałkany.
Italia i skarb państwa dostały się w ręce Cezara, który zaraz dokonał poboru. Cezar zmusił hiszpańskie legiony do poddania się, opanował Hiszpanię, Sycylię, Sardynię, Korsykę, tylko w Afryce wojsko jego poniosło klęskę. Pompejusz ściągał żołnierzy, okręty i zapasy do illiryjskiego Dyrrachium (dziś Durazzo), silny był jazdą i flotą, ale piechota jego była słaba. Cezar zdołał się przemknąć ze swą armią na drugi brzeg Adriatyku, ale pod Dyrrachium poniósł dotkliwą porażkę i rozpoczął odwrót ku Grecji. Pod Farsalos doścignął go ompejusz z 40000 przeciwko 30000 Cezara.
Jazda pompejańska, która miała oskrzydlić Cezara, natknęła się na; zasadzkę piechoty i pierzchła. Pompejusz poniósł klęskę 6 czerwca 48 r. i uciekł do Egiptu, gdzie zginął pod ciosem mordercy, nasłanego' przez Ptolemeusza XIV, króla Egiptu. Ale Cezar skazał na śmierć Ptolemeusza i na tronie osadził czarującą jego siostrę, Kleopatrę, swoją kochankę.
W tej wojnie aleksandryjskiej omal nie zginął, oblężony na wyspie Faro-s w delcie nilowej. Spłonęła wówczas część bibljoteki aleksandryjskiej.
W Azji Mniejszej, pod Zelą stłumił powstanie Farnaka, syna Mitrydatesa. Zawiadomił senat o tym zwycięstwie w trzech słowach: veni, vidi, vici. Potem udał się do Afryki, gdzie pod Tapsus (46 r.) pokonał resztki republikanów pompejanów i króla numidyjskiego Jubę. Numidia została wcielona do państwa rzymskiego. Katon Młodszy, zwątpiwszy o republice, popełnił samobójstwo po klęsce swej armii. Odbywszy poczwórny tryumf (nad Galią, Egiptem, Pontem i Numidia), w 45 r. Cezar udał się do Hiszpanii i pod Mundą (17 marca) pokonał synów Pompejusza.
Cezar stał się teraz dyktatorem, początkowo na 10 lat, a potem dozgonnie princepsem senatu, konsulem, cenzorem, trybunem ludowym, najwyższym kapłanem.
Otrzymał nowy urząd trybuna obyczajów, przy pomocy którego mógł zmieniać skład senatu, tytuł imperatora i boskie honory. Bił monety z własnym wizerunkiem i nie wstawał na powitanie senatu.
Urzędy obsadzał swoimi ludźmi; liczbę senatorów powiększył do 900, wprowadzając 300 nowych członków, swych oficerów. Hojnie obdarzył żołnierzy i proletariuszy, nie dopuścił do rzezi, wywłaszczenia lub zniesienia długów.
Pracował nad przywróceniem równowagi społecznej, dążył do podniesienia dobrobytu. Rozdawał prawo obywatelstwa gminom nie-italskim, zwłaszcza Galom przedalpejskim, bronił ludność prowincjonalną od zdzierstwa, wprowadzając bezpośrednie ściąganie podatku przez władze. Rozpoczął budowę nowych dróg i portów.
Dźwignął z gruzów Korynt i Kartaginę. Kolonizował Rzymianami prowincje, starając się zmniejszyć liczbę stołecznego plebsu. Zrobił plan rozszerzenia Rzymu. Wypuścił złotą monetę (aureus = 25 denarom).
Wprowadził l stycznia 45 r. kalendarz "juliański" na podstawie obliczeń astronoma aleksandryjskiego Sosigenesa. Kalendarz ten utrzymał się w Europie przez 16 wieków. Odznaczał się niepospolitą inteligencją i niestrudzoną energią, choć był wątłej budowy i miewał ataki epileptyczne; miał ciekawość uczonego, zmysł artysty i talent pisarski.
Pogodne, wesołe usposobienie łączył z wytworną uprzejmością. Potrafił jednak trzymać w kajdanach Wercyngetoryksa przez 6 lat, prowadzić go okutego za swym wozem podczas tryumfu, a później kazać odciąć mu głowę.
Największą jego słabostką była wybujała ambicja. Przygotowywał wielką wyprawę na Wschód, celem obalenia państwa Partów.
Wśród zwolenników jego powstała wtedy myśl ogłoszenia go królem wszystkich narodów, z wyjątkiem Rzymian. Zwolennicy jednak republiki, dawni stronnicy Pompęjusza i osobiści wrogowie Cezara uknuli przeciwko niemu spisek, na którego czele stanęli dwaj pretorzy, surowy Kasjusz, dzielny obrońca Syrii przed Fartami, i szwagier jego, ulubieniec Cezara, Brutus. Na posiedzeniu senatu w dzień idów marcowych (15 marca 44 r p.n.e.), na dwa dni przed wymarszem na Wschód, Cezar padł u stóp posągu Pompejusza, zasztyletowany przez spiskowców.
Z dzieł Cezara, poza drobnymi fragmentami, zachowały się dwa: "Pamiętniki o wojnie galijskiej" (Commentarii de bello Gallico) w 7miu księgach oraz "O wojnie cywilnej" (De bello civili) w 3ch księgach. Pierwsze dzieło opowiada o wojnie w GaIji, 58-52 p.n.e., drugie (niedokończone) o wojnie cywilnej w latach 49-48 w Hiszpanii, w Afryce i w Epirze. Obydwa te utwory należą do arcydzieł prozy łacińskiej. Niezwykła prostota, jasność, rzeczowość, zwartość są cechami pism Cezara.